Diplomsamlinga frå Manuskript- og librarsamlinga ved Universitetsbiblioteket i Bergen er ei av dei største i Noreg og blir ein av berebjelkane i jubileumsutstillinga ved Bryggens museum. I løpet av dette året vil Universitetsbiblioteket presentere nokre av diploma i ein diplomkalender.
Seglet etter vitne Arne Borgharsson
Diplomet utferda i Jondal i Hardanger 9. mai 1442 stadfestar Orm Trondssøn sine rettar på ein gard han fekk eigarskap til gjennom kona si medgift. Saka er dessutan behandla av seks svorne menn, noko som i følgje Landslova er vanleg praksis i slike saker. Dei to partane støttar deira sak med både vitne og eldre dokument, og til slutt kjem dei til avtale med eit handslag som var legalt bindande.
Det mest interessante ved dette diplomet er praksisen med å feste segl på diplomet for å bevitne sanninga. Dette er nesten alltid skildra på slutten av diplomet, men sjølve segla er sjeldan bevarte, då dei lett vert øydelagde. Det er også vanskeleg å kjenne att kven eit segl høyrer til, sjølv om vi veit namna til vitna frå teksten i diplomet. Dette diplomet byr på eit unntak. Vi kan nemleg kjenne att seglet i midten (segl fire av seks). Det tilhøyrer det førstnemnde vitnet i diplomet, Arne Borgharsson. Det seier også noko om at monteringa av desse segla ikkje nødvendigvis speglar rekkefølga av namna i diplomet.
Gardssal «y Myster sogen»
Dette vakre diplomet vart utferda i Bergen den 30. april 1553. Den dagen i 1553 var «søndag cantate» som det står i sjølve diplomet. Det vil seie den fjerde påskesøndagen, som i år landa på den 28. april. Det er difor nesten eit dobbelt kalendertreff med dette diplomet!
Den fjerde påskesøndagen i 1553 bestemte Hendrick Oelsszenn seg for å selje jord som tilhøyrde kona, Doritte Laurisdatter. Ho hadde arva jord frå sin familie og godkjenner at mannen hennar sel jorda til søstera, berre nemnt som «kona til Torsten Olszzen».
Sjølv om det ikkje er nemnt eksplisitt som ein odel, kan det godt tenkast at det var odelsrett på jorda som vert seld, og at valet på søstera siktar til å behalde odelen i familien til Doritte. Det er interessant at etternamnet til Torsten nesten er det same som Hendrick sitt, men det er ikkje mogleg å vite om dei var brør.
Sjølv om Landslova betra kvinner sin situasjon og arverett , ser vi gjennom dette diplomet 200 år seinare at mannen sin plass i samfunnet framleis er sterkare og meir avgjerande .
På den andre sida er Hendrick audmjuk i forhold til sin stand: han «er icke sielff laugrettismand», difor treng han to rådmenn som vitne i brevet, samt sjølve borgarmeisteren i Bergen. Kanskje desse familiane var viktige i Bergensområdet.
Eigedomen dei sel ligg i Sunnhordland, meir presist «y Myster sogen», det vil seie i Moster sokn: Staden der ein i år feirar det andre lovrelaterte jubileet, nemleg innføringa av kristenretten på Moster i 1024.
Vitnar først 60 år etter hendinga
Diplomet datert den 25. april 1346 handlar om ei sak som veldig ofte er hovudtema i diploma frå mellomalderen: Utveksling av jordeigedom. Vanlegvis les vi om sal eller leige, men denne gongen er ein del av ein gard donert frå ein mor (Ragna Torsteinsdatter) til sonen (Eilif Helgesson). Anledninga var at sonen fridde til Sigrid Aslaksdatter. Det er vanskeleg å vite om dette var vanleg praksis, men ein kan tenke seg at mor ville utstyre sonen med eigedom, anten fordi han ikkje eigde noko frå før, eller fordi det var sonen sin «tilgave», det som i dag vert kalla morgongåve eller benkegåve. «Tilgave» er nemnt 13 gongar i Arvetalet - bolken om arv og rettar i Landslova.
Men det er ein ting til som er verd å merke seg med dette diplomet: Dei to vitna, Asskæll Æilifzson og Ærlingr Æindriðason, «gir ed at Ragna faktisk ga gaven til Eilif» for … 60 år sidan! Det vil seie at Asskæll og Ærlingr vitnar først 60 år etter hendinga at dei den gongen høyrde Ragna Torsteinsdatter gi sonen sin Eilif Helgesson ein teig i garden Bergven i Ullensvang sokn då han fridde til Sigrid Aslaksdatter i Ose. Dei er minst 80 år då dei vitnar i 1346, og det same er truleg Eilif og kona hans Sigrid.
Det er vanskeleg å vite kva som er årsaka til at denne donasjonen måtte stadfestast med to vitne to generasjonar seinare, men hypotesen om at den arva garden vart gjeve som «tilgave» til Sigrid sin familie, kan vere ei forklaring. Sigrid var blitt 60 år eldre, og kunne ha vore død i 1346, og dermed burde «tilgaven» bli returnert til mannen hennar – slik det står i Landslova, Arvetalet kap. 3. Kanskje visste ikkje den attlevande familien til Sigrid at garden var ei «tilgave» og kravde den tilbake, noko dei hadde rett til å gjere med medgift. Diplomet stadfestar Eilif sine rettar over den delen av garden som mora hans hadde donert i 1286.
Sudan-samlinga: unike kjelder til Sudan sin historie
Diplom er ikkje eit norsk fenomen. Handskrivne aktstykke finst på tvers av kulturar i alle verdshjørne. Dei viser korleis det gjeldande lovverket i eit land vart praktisert. Og frekvensen av kvar sak som diploma handlar om speglar ulike tema som eit gitt samfunn var opptekne av. Til dømes var Landsleiebolken den lengste i Landslova akkurat fordi Landslova prøvde å regulere livet til bøndene på landet, den dominerande livsstilen og næringa i Noreg.
Eit viktig tema i Landsleiebolken var grensemarkering og konfliktar rundt desse (sjå til dømes kap. 28 og 40). Dette diplomet handlar også om ein konflikt mellom naboane, men det kjem frå langt sør for Noreg og blir datert på 1800-talet. Dette er ein av skattane som blir forvalta i Sudan-samlinga ved Spesialsamlingene ved Universitetsbiblioteket i Bergen.
Sudan-samlinga inneheld unike kjelder til Sudan sin historie, frå mellomalderen til i dag. Særleg regionen Darfur, vest i Sudan, har vore fokus for forskarane til UiB sitt arbeid i Sudan, frå antropolog Fredrik Barth til historikar Rex Sean O'Fahey.
O'Fahey fotograferte hundrevis av dokument i feltarbeidet sitt i Darfur på 1970-talet, for det meste dokument om landbruk. Desse fotografia er per i dag dei einaste vitna til dei originale manuskripta, som for det meste har gått tapt på grunn av krigen som braut ut i 2003. 20 år seinare har lokale militsar frå Darfur fått for mykje makt, og deira leiar er i borgarkrig mot den sudanske hæren i ein veldig komplisert politisk situasjon som øydelegg infrastrukturen og samfunnet i dei fleste områda i Sudan, men mest i Darfur og hovudstaden Khartoum. Etter fleire år med fred braut den siste krigen ut den 15. april 2023.
Det er nettopp denne triste dagen som denne posten i diplomkalenderen vår markerer. Dagens diplom er datert den 15. april 1815 (omsett frå den arabiske kalenderen; den 5. Jumada I i 1230 AH). Som dei fleste av dokumenta frå Darfur er diplomet skriven på arabisk med element frå Fur-språket.
Diplomet handlar om ein strid mellom ein prins, Aqrab, og ein lokal jurist (faqih Ahmad al-Bukhari). Al-Bukhari klagar på at Aqrab har planta avlinga si i jord som tilhøyrer familien hans. Kanskje det kan høyrast merkeleg ut at prinsen erkjenner si skuld, men ein faqih som Ahmad al-Bukhari hadde stor åndeleg makt i det lokale samfunnet. Avgjerda i dokumentet peikar på ei årsak for denne populariteten: ein faqih var ein rettferdig mann. Så, sjølv om Ahmad al-Bukhari vann saka og fekk landet sitt tilbake, tillét han Aqrab å hauste avlinga si. Alt dette skjedde framfor den lokale kongen (malik) og fleire vitne som signerer dokumentet.
I kontrast til den noverande situasjonen i Sudan, speglar dagens diplom ein epoke der styresmaktene kunne kontrollere lokale konfliktar ved å følgje lova og signere bindande dokument. For dagens markering av at det er eitt år sidan den dramatiske borgarkrigen starta, og framleis går føre seg i Sudan, er dagens diplomkalender eit ønske om lov og rettferd i eit hardt ramma land. Og samtidig ei påminning at Landslova og diploma våre har ein global tilhøyrsle.
Det einaste sporet etter Sæmund
Diplomet frå Borgund i Møre og Romsdal er datert 8. april 1453. Det inneheld ein tekst på norrønt som beskriv korleis fire menn samla seg ved Peterskirken i Borgund andre påskedag, saman med fleire andre gode menn.
Dei skulle ved skjøn avgjere i ein tvist mellom Sæmund Olafsson og Sigurd Torleifsson etter at Sæmund hadde snakka dårleg om Sigurd i overmot og drukken tilstand. Dei fire mennene tok dommaren si rolle og aksepterte at Sæmund svor på Guds heilage lekam at han ikkje bar ondskap mot Sigurd. Då Sæmund hadde ete i seg orda sine, var Sigurd tilfreds. Dei fire mennene heitte Niclas Asbiornsson, Fridheke Styrkarsson, Eilifwer Jonsson og Einar Thorgylsson, og dei la kvar sitt segl til diplomet. Dessverre er desse segla ikkje bevarte, men hola på pergamentet er framleis synlege.
Historien er veldig livleg, og kanskje til og med litt morosam. Men det finst veldig interessante aspekt som er verd nokre kommentarar. Her ser ein ikkje ei rettssak ved tinget, men ved ei kyrkje. Ei slik forsamling er nemnt i Landslova og vert kalla for «kyrkjesognting» (Landsleiebolken, kap. 32). I dette tilfellet skulle kyrkjesogntinget regulerer strida rundt gjerdebrytarar i bøndene sine buskap. I vårt tilfelle regulerte kyrkjeesogntinget i Borgund ein tvist mellom to menn på grunn av fornærming i drukken tilstand. Vi veit ikkje akkurat funksjonen til desse kyrkjesogntinga, men sannsynlegvis var det mindre brotsverk som vart bedømt av vanlege folk som tok opp dommaren si rolle – truleg menn som hadde pondus i lokalsamfunnet.
Slike fornærmingar er vanlegvis skildra i Mannhelgebolken i Landslova. Men der ser vi eit større tal på dommarar som bestemmer om skammelege påstandar (Mannhelgebolken, kap. 24), om baktalarar (Mannhelgebolken kap. 25), eller om nidviser og ærekrenkarar (Mannhelgebolken, kap. 26). I desse sakene svor ein på lovboka, ikkje på Guds heilage lekam, som i tilfellet ved Peterskirken i Borgund.
Desse punkta viser sikkert at rettssaker ved et kyrkjesognting ikkje var like alvorlege som dei som fann stad i dei ekte tinga. Kanskje var det noko moraliserande med denne openbaringa ved kykja, som gjerninga i drukken tilstand av Sæmund. Det vart til sjuande og sist det einaste vi i dag veit om han.
Datert fredag før palmesøndag
Diplomet frå Ringsaker i Hedmark kjem frå ein epoke då Noreg sin konge ikkje var norsk. Diplomet er datert med referanse til det 33. regjeringsåret til kong Eirik av Pommern i Tyskland.
Mor til kong Eirik av Pommern var niese til dronning Margrete, som var gift med Håkon VI Magnusson. Han var knytt til den norske krona via si farmor, dotter av Håkon V Magnusson, som var son til Magnus Lagabøte. Denne dynastiske arverekka forklarar korleis den norske trona vart samla i eitt kongedøme saman med Danmark og Sverige i det som vert kalla Kalmarunionen.
Likevel var Landslova framleis gjeldande i desse åra. I saka som diplomet omhandlar, finn ein direkte referanse i Landslova: To menn gjer kjent at Tord Narvessøn gav avkall på alle rettar over begge Rustad-gardane i Ringsaker som han selde til Narve Ogmundssøn. Avtalen vart stadfesta med handarband, dvs. med eit handtrykk. I kapittel 10 i Kjøpebolken i Landslova er handtrykk anerkjent som ein formell og bindande avtale.
Vi kan sjå at referansen til kongen sitt regjeringsår gav det eine dateringspunktet i diplomet: Eiriks 33. år var nemleg i 1422. Sjølve datoen, den 3. april, er derimot angitt i diplomet sin tekst som fredagen før palmesøndag. Det er verd å understreke tradisjonen med å datere diplom etter kristne høgtider. Dette var vanleg for epoken før reformasjonen. Tradisjonen stod faktisk så sterk at denne typen datering også vart brukt i post-reformatoriske tider.
Dette diplomet finst ikkje!
Diplomet frå Stavanger, datert den 24. mars 1330 er ikkje bevart. Det er kun kjent etter ei avskrift som vart laga i Aga i Hardanger den 29. mars 1361, og er i dag bevart hos Manuskript- og librarsamlingen ved Universitetsbibliotekets Spesialsamlinger.
Slike kopiar finst det mange av. Dei vert kalla for vidisser – det vil seie at dei som produserer kopien har sett og lest det opphavlege diplomet og gjentar diplomet sitt innhald verbatim (ordrett). Kva som var årsaka til at dei trengte ein stadfesta kopi i dette tilfellet, er ikkje kjent.
Saka i diplomet frå Stavanger handlar om sal av odel frå Peter Petersson til søskenbarnet Arnbjørn Ogmunnson. Odel er eigedom som tilhøyrer ein familie eller slekt, der slekta har forkjøpsrett ved eigarskifte. Viktigheita av odelsjord og -rett kjem tydeleg fram ved at det i Landslova finst ein heil bolk dedikert til temaet: den sjette bolken med tittel «Odelsbolken».
Viktigheita av denne saka vert understreka av det faktum at biskop Erik i Stavanger er med og leier vitne i det originale diplomet, men også av at nokon utfordra denne avgjersla heile 31 år seinare! Arkiveringsmetodane i mellomalderen må ha vore formidable, og slike arkiv skal ha hjelpt dei lovkyndige menn som skreiv landslova på Holmen under Kong Magnus Håkonsson.
Les heile teksten på diplomet i norsk omsetting på UiB sine sider
Med direkte referanse til lovboka
Diplomet frå 15. mars 1414 stadfestar ein ny dom i saka mellom Eyvind Kump og Asgaut Sveinungssøn om bruk av ein foss i Heggen skipreide, i tidlegare Viken fylke. Etter 1500-talet vert dette området kalla Eidsberg, der også far til Magnus Lagabøte, kong Håkon Håkonsson (1207-1263), kom frå.
Ansvaret for dommen låg hos Jon Karlssøn, lagmann i Tønsberg (mindre enn 100 km sørvest for Eidsberg). Tønsberg var ein svært viktig by i middelalderen. På eit punkt var byen sete til baglarane som kjempa mot kong Sverre, men som til slutt gjekk over til Håkon Håkonsson si side. Tunsberghus, staden der baglerane vart beleira, vart kraftig utbygd under Håkon Håkonsson og Magnus Lagabøte.
Før Landslova vart vedteken representerte lagmenn bøndene på Tinget, men dette diplomet stammar frå epoken etter at Landslova vart vedteken som gjeldande for heile riket. På den tida vart lagmenn peika ut av kongen, og deira avgjersler var basert på ordningar i bøkene der Landslova var skrive. Diplomet er faktisk eit av dei få døma der vi har ein direkte referanse til lovboka. Lagmannen nemner at «lagboka» legg til rette for utlegget som Asgaut vart tildømt, nemleg "to og ein halv mark i kosthald", noko som betyr at den dømde betalar bota med mat.
Les meir om diplomet og diplomsamlinga på UiB sine sider
Landvernet i mellomalderen
Diploma frå middelalderen er som oftast datert etter kristne merkedagar og det gjer det mogleg å vite nøyaktig kva dato dei vart utferda. Dermed kan vi for eksempel presentere eit diplom datert den 6. mars 1329. Det vart utferda i Bergen, og med dette diplomet erkjenner myndigheitene i byen at Alfinn i Gjerde og Ogmund Ivarssøn hadde innbrakt leidangen til kongsgarden, beståande av levande og slakta dyr, skinn, smør, malt, korn m.m.
Landvernet var ei av dei viktigaste pliktene til nordmenn i mellomalderen, og hovudtema i den tredje bolken i Kong Magnus Lagabøtes Landslov. Ifølgje lova kunne den norske kongen krevje innsats med både våpen og proviant for å støtte sine kampar mot fiendar. Denne innsatsen vart kalla for «leidang». Diplomet frå 1329 refererer til leidang som vart kravd av Kong Magnus VII Eriksson (1319-1374). Kongen hadde god bruk for leidangane dei neste ti åra, då han måtte kjempe mot to stormannsopprør.
Les meir om diplomet og diplomsamlinga på UiB sine sider
Les meir om diplomsamlinga til UiB.
